Wat gebeurt er in het hoofd:
Een angstreactie ontstaat door een bewuste of onbewuste waarneming van gevaar. Ieder moment van de dag registreren onze zintuigen ongelooflijk veel prikkels, zowel prikkels van buitenaf als prikkels van binnenuit ons lichaam. Het is onmogelijk deze allemaal bewust te verwerken. Van een groot deel van de prikkels die binnenkomen zijn we ons niet eens bewust.
In haar boek, de polyvagaaltheorie in therapie, beschrijft Deb Dana de begrippen neuroceptie en perceptie. Neuroceptie is de onbewuste waarneming van signalen die duiden op veiligheid en gevaar. Zonder dat je je expliciet bewust bent van deze signalen beïnvloeden ze je besluitvorming en gedragsmatige reacties. Perceptie wordt door Deb Dana omschreven als een zintuiglijke waarneming waarbij wel sprake is van een zekere mate van bewustzijn.
Informatie verkregen via neuroceptie en perceptie worden in het brein geëvalueerd op hun waarde. Deze evaluatie gaat razendsnel en heeft meestal betrekking op veiligheid of aantrekkelijkheid. Hoewel we als mensen allemaal hetzelfde continuüm tussen veiligheid en levensbedreiging met elkaar gemeen hebben, is de manier waarop we ons over dat continuüm bewegen een individuele ervaring. Dit wil zeggen dat een trigger van gevaar of een signaal van veiligheid voor ieder persoon anders kan zijn.
Evolutionair gezien beschikken wij mensen over 3 hersenlagen. De hersenstam (reptielenbrein) is de oudste in evolutie. De belangrijkste taak hiervan is overleven. Dit deel van de hersenen stuurt onze vitale functies aan, waaronder hartslag, ademhaling, lichaamstemperatuur en spijsvertering. De laag daarbovenop, het limbisch systeem, dit is ons emotiebrein. Hier zijn de amygdala en de hippocampus gelegen. Beide belangrijke gebieden bij het ontstaan van een angstreactie. Als laatste in de evolutie ontwikkelde zich de neocortex, daar bevindt zich ons denkende brein. Ook speelt dit deel van het brein een belangrijke rol bij het verwerken van prikkels.
Het reptielenbrein (hersenstam) en het limbisch systeem vormen samen het onderbewuste systeem. Het onderbewuste systeem verbruikt veel minder energie en gaat veel sneller. Beslissingen vanuit dit onderbewuste brein zijn vaak snel en reflexmatig/instinctief. Dit deel van ons brein is vooral actief bij de neuroceptie van onveiligheid/gevaar. Het maakt dat je vaak al hebt gereageerd voordat je je bewust bent. Daarnaast beschikken wij mensen over een bewust breinsysteem, de neocortex. Dit deel van ons brein stelt ons in staat om tot op zekere hoogte na te denken over de eigen primaire reacties. Het gebruiken van dit breinsysteem kost veel meer energie.
Wat gebeurt er in het lichaam:
Angst is echter niet iets dat zich alleen in het hoofd afspeelt. Ook in je lijf komt angst tot uitdrukking. Ons zenuwstelstel speelt hierin een belangrijke rol. Het autonome zenuwstelsel speelt een belangrijke rol bij trauma, stress en angstreacties.
Het autonome zenuwstelsel bestaat uit een sympathisch en een parasympathisch zenuwstelsel. Het sympathisch zenuwstelsel zorgt ervoor dat wanneer er gevaar wordt gedetecteerd, je lichaam wordt klaargemaakt voor actie. Dit zorgt voor een vecht- of vluchtreactie. Het parasympathisch heeft precies een tegengestelde werking. Dit deel van je zenuwstelsel zorgt ervoor dat je in een toestand kan komen van rust en herstel. Een belangrijke zenuw binnen dit parasympathisch zenuwstelsel is de nervus vagus. Deze bestaat uit 2 zenuwbanen:
Ventrale vagale baan: Deze reageert op signalen van veiligheid en sociale verbondenheid.
Dorsale vagale baan: Deze reageert op signalen van extreem gevaar. Deze baan wordt in werking gesteld wanneer vechten of vluchten niet tot de mogelijkheden behoort. Het zorgt ervoor dat we het contact met anderen verliezen, verlaagt ons bewustzijn en beschermt ons door te immobiliseren. Dit zorgt voor de Freeze (bevriezen) reactie.
Tot slot:
Bovenstaande tekst geeft een theoretische weergave van het angstmechanisme. Misschien moeilijk om meteen te begrijpen wanneer je nog geen of weinig voorkennis hebt en niet bekend bent met al deze termen. Wat duidelijk mag zijn geworden is dat angst niet alleen een ‘hoofd’-zaak is, maar ook zeker een ‘lijf’-zaak. Een angstreactie is vaak een onbewust proces. Een proces dat begint met neuroceptie, waar vervolgens een uitgebreide en snelle respons op volgt. Het lijkt soms of een bepaalde reactie je overkomt, alsof je hierin geen keuze had. In zekere zin is dit ook waar, wanneer je je onbewust bent van wat er gebeurt.
Om het mechanisme achter angst wat inzichtelijker te maken heb ik onderstaand schema gemaakt. Het geeft weer wat er gebeurt van trigger tot reactie.
